Vorige maand stonden in de stad Leeuwarden, in het noorden van Nederland, 34 mensen – voornamelijk mannen – terecht, beschuldigd van een van de vreemdste misdaden in de recente geschiedenis. De misdaad was een jaar eerder gepleegd. Dit zijn de omstandigheden: half november zou, zoals de traditie het zegt, Sinterklaas of Sinterklaas arriveren in Dokkum, een nabijgelegen stad in de regio van Friesland. Elk jaar komen kinderen samen om de Sint van zijn boot te zien komen – het is een zeer populair televisie-evenement. En elk jaar protesteren steeds meer activisten tegen de traditie.
Waar ze tegen protesteren is niet Sinterklaas zelf – die rijdt op een grijs paard genaamd Amerigo en cadeautjes uitdeelt op zijn verjaardag. Nee, het probleem is Zwarte Piet. Oorspronkelijk was Zwarte Piet voor Sint wat Luca Brasi was voor Don Corleone: zijn krachtpatser, zijn handhaver. Als kinderen zich vroeger slecht gedroegen gedurende het jaar, gaf Piet ze “de schakelaar”. Of erger nog, hij stopte ze in een zak en nam ze mee. Een oudere blanke man speelt Sinterklaas. Piet wordt gespeeld door een ook blanke man, gekleed in minstreelkleding met zwart geverfd gezicht.
Antiracisme-activisten zien Zwarte Piet als een schoolvoorbeeld van hoe racisme en sporen van slavernij aanwezig zijn in de gewone tradities van de Nederlandse cultuur van vandaag. In de afgelopen jaren begonnen mensen van kleur zich uit te spreken, en vertelden ze hoe vaak ze werden vergeleken met Zwarte Piet, al dan niet gekscherend, en hoe beledigend dat is. Ondertussen hebben zelfbenoemde pro-Zwarte Piet-activisten gezegd dat het wegwerken van Zwarte Piet Pete, of hem veranderen, zou neerkomen op het verkopen van de Nederlandse nationale identiteit.
In de rechtbank in Leeuwarden waren de beklaagden pro-Zwarte Piet-activisten Vorig jaar hadden ze gewacht tot de bussen met de anti-Zwarte Piet-activisten op een smal stuk arriveerden van een hoofdweg – en toen waren ze erin geslaagd om de hele weg met hun autos te blokkeren. Nu werden ze beschuldigd van het belemmeren van het recht op vrij protest.
Tijdens het proces waren verschillende Zwarte Piet-aanhangers gekleed in de kleuren van de regio, met Friese vlaggen en houten klompen – alsof ze hun culturele wortels. Honderden lokale Friezen kwamen hen steunen. De beklaagden werden uiteindelijk veroordeeld tot 80 tot 240 uur taakstraf. Ze droegen trots hun straffen, als strijdlittekens.
De rechtszaak kwam over als een andere illustratie van wat een chronische nationale controverse is geworden. Net zoals Sinterklaas een historische traditie is in Nederland, zo is ook nu het debat over Zwarte Piet. Het kostte ons een hele tijd om te beseffen dat er iets mis is met het personage. Pas tien jaar geleden, toen buitenlandse media hierover begonnen te schrijven, werd het duidelijk dat Zwarte Piet misschien niet “zomaar een grappig folkloristisch personage” was, maar in feite een overduidelijk racistisch stereotype.
Het pro- versus anti-debat heeft iets van de Dreyfus-affaire, waarbij beide partijen oververhit en soms zelfs agressief zijn. De pro-Piet-kant verwerpt het idee dat Pete een slaaf is ; in plaats daarvan zien ze hem als de vriendelijke helper van Sint. De anti-Piet-kant wijst erop dat de relatie tussen blanke meester en zwarte bediende niets anders is dan koloniaal.
De pro-Piet-kant beweert dat Piet niet zwart is. überhaupt – zijn gezicht is alleen bedekt met roet omdat hij op en neer schoorstenen gaat om geschenken te brengen. De anti-Piet-kant vraagt: waarom dan de racistische karikatuur, het krullende haar, dikke rode lippen en grote gouden oorbellen? pro-Piet-kant zal zeggen: hij is een traditie, wen er maar aan. De anti-Piet-kant zal zeggen: de Nederlandse samenleving is niet langer een homoge neous blanke samenleving, wen daar maar aan.
Een van de go-to argumenten van de pro-Zwarte Piet-kant is dat ruzie erover eindigt het hele feest voor kinderen bederven. Maar als het echt om de kinderen ging, hadden de aanhangers van Zwarte Piet zeker meer aandacht besteed aan een rapport dat twee jaar geleden door de kinderombudsman werd gepubliceerd. Het stelt duidelijk dat veel gekleurde kinderen het Zwarte Piet-seizoen erg verontrustend vinden: in die weken worden ze vaker geconfronteerd met racistische opmerkingen, meestal door andere kinderen die hen Zwarte Piet noemen en ze belachelijk maken.
In zekere zin is dit debat niet per se typisch Nederlands; het is het soort debat dat overal in Europa gaande is. Elk land heeft ongetwijfeld zijn eigen ongemakkelijke, achterhaalde traditie – waar elke poging om het bij te werken, of om ervoor te zorgen dat het voor niemand aanstootgevend is, op felle weerstand stuit. Dit is ook niet helemaal een kwestie van links versus rechts. Linkse mensen zijn gemakkelijk te vinden aan de pro-Piet-kant.Het is meer een kwestie van in staat zijn en voldoende zelfvertrouwen hebben om met verandering om te gaan, of zo onzeker zijn dat je je aan het verleden wilt vasthouden, want de toekomst is een sprong in het onbekende.
In zijn boek Nixonland, over de opkomst van Richard Nixon en zijn ‘stille meerderheid’, schrijft de Amerikaanse historicus Rick Perlstein dat de president de gave had om ‘onder de sociale oppervlakken te kijken om de onderaardse waarheden te zien en te exploiteren’, en hij begreep dat “de toekomst toebehoorde aan de politicus die de ambivalentie kon aanboren – de naamloze angst, de drang om alles te laten verdwijnen; om de wereld weer rustig te maken, geen kakofonische puinhoop”. Tijden veranderen sneller dan ooit. technologieën en sociale media springen die transformaties constant naar ons toe – er is geen ontkomen aan. Dus de drang om alles te laten verdwijnen wordt nog groter.
De stilte van de zwijgende meerderheid is het probleem – veel meer dus misschien dan de opwinding van die pro-Zwarte Piet a ctivisten voor de rechter gebracht. Een grote meerderheid van de bevolking lijkt zijn gedachten voor zich te houden. Toch is het onmogelijk om een dialoog te voeren met iemand die zijn mond houdt en dan alleen zijn stem uitbrengt aan de stembus, waardoor verkiezingsresultaten worden geproduceerd die niemand ziet aankomen.
Sinterklaas wordt verwacht op 17 november in Zaanstad, ten noorden van Amsterdam. De Nederlandse publieke omroep heeft aangekondigd dat Zwarte Piet er dit jaar anders zou uitzien – met alleen roet op zijn gezicht en geen oorbellen. Het enige goede dat uit het hele debat naar voren komt, is dat het ons allemaal dwingt om uit te zoeken wat onze ideeën zijn: in wat voor soort cultuur we willen leven en wat een land definieert. Zwarte Piet moet tot het verleden behoren. We zouden beter moeten weten dan vast te houden aan een traditie met racistische ondertonen. Als samenleving moeten we een harde blik op onszelf en nadenken over wat voor toekomst we willen.
• Joost de Vries is een Nederlandse auteur