Overzicht
Iatrogenese wordt gedefinieerd als elk letsel of elke ziekte die optreedt als gevolg van medische zorg (Tabers Cyclopedic Medical Dictionary, 2013). Een iatrogene aandoening is een toestand van slechte gezondheid of een nadelig effect veroorzaakt door medische behandeling; het is meestal het gevolg van een fout bij de diagnose of behandeling, en kan ook de schuld zijn van een lid van het zorgteam. Het risico op iatrogenese bij personen ouder dan 65 is twee keer zo hoog als bij jongere personen (Gurwitz et al., 1994) en iatrogene complicaties kunnen ernstiger zijn bij ouderen (Merck Manual, 2013). Een peilstationrapport van het Institute of Medicine schreef de meeste fouten niet toe aan nalatigheid of wangedrag, maar aan systeemgerelateerde problemen (Institute of Medicine, 1999).
Van 2007 tot 2009 werden 708 642 gevallen van patiëntveiligheid gemeld hebben bijgedragen aan de dood van 79 670 in het ziekenhuis opgenomen Medicare-begunstigden in de Verenigde Staten van Amerika (Healthgrades, 2011). Iatrogene gebeurtenissen treffen naar schatting 65% van de bewoners van verpleeghuizen per jaar en zullen waarschijnlijk ook negatieve gevolgen hebben voor oudere personen die in voorzieningen voor begeleid wonen wonen (Mitty, 2010). Bijwerkingen van voorgeschreven medicijnen zijn het gevolg van een onjuiste volgorde en toediening van doseringen en van polyfarmacie bij ouderen. Andere problematische fouten kunnen zijn gebaseerd op het verkeerd lezen van testresultaten, of op de dubbelzinnige presentaties van symptomen, een kenmerk van veroudering (Lantz, 2002; Agency for Healthcare Research and Quality, 2004; Mitty, 2010). Voor 2011 ontving de Food and Drug Administration 874116 meldingen van ongewenste voorvallen voor geneesmiddelen en therapeutische biologische producten, tegenover 370 240 meldingen in 2003 (FDA, 2012). Geschat wordt dat 27% van de bijwerkingen van geneesmiddelen in de eerste lijn en 42% in de langdurige zorg te voorkomen zijn (American Geriatrics Society, 2012).
Ziekenhuisopname verhoogt het risico op ziekenhuisinfecties, transfusiereacties, polyfarmacie en immobiliteit. Mobiliteit is essentieel voor het welzijn en de kwaliteit van leven van ouderen. Chirurgische en medische ingrepen kunnen leiden tot complicaties door anesthesie of vloeistofoverbelasting (Merck Manual, 2013). Oudere patiënten komen vaak naar het ziekenhuis zonder medicijnen of een geschikte lijst van voorgeschreven medicijnen, wat betekent dat geplande doses uren of dagen kunnen worden overgeslagen. In het ziekenhuis opgenomen ouderen lopen vooral risico op cascade iatrogenese, de ontwikkeling van meerdere complicaties die worden geïnitieerd door een schijnbaar onschadelijke eerste gebeurtenis (Thomlow et al., 2009).
Een groot aantal factoren vergroten het risico van de ouderen met een iatrogene aandoening. De aanwezigheid van meerdere chronische ziekten vergroot de kans dat de behandeling van het ene probleem een negatief effect heeft op het andere. Het gebruik van een niet-steroïde anti-inflammatoire (NSAID) medicatie bij de behandeling van artritis kan bijvoorbeeld hartfalen of chronische gastritis verergeren. Fragmentatie van de gezondheidszorg in vele specialismen kan ertoe leiden dat therapeutische interventies worden gewijzigd zonder adequate communicatie tussen zorgverleners.
Er is een aantal initiatieven voorgesteld om iatrogenese te voorkomen, vooral bij kwetsbare ouderen, waaronder: casemanagers om diensten te coördineren; oordeelkundige betrokkenheid van een geriatrisch interdisciplinair team bij complexe casussen; overleg met een apotheker; oprichting van specifieke acute zorgeenheden voor ouderen; en het opstellen van voorafgaande richtlijnen, waaronder het aanwijzen van een gevolmachtigde voor medische beslissingen (Merck Manual, 2013). In een poging om veiligere gezondheidszorg te bevorderen, heeft het Agentschap voor gezondheidszorgonderzoek en -kwaliteit ‘20 tips om medische fouten te helpen voorkomen ’gepubliceerd, gepresenteerd in tekstvak 56.1. Deze factsheet informeert patiënten en hun familieleden over praktische stappen die ze kunnen nemen om medische fouten te voorkomen en zo een veiligere gezondheidszorg te garanderen.
Een reeks van zowel vrijwillige als verplichte meldingssystemen voor ongewenste voorvallen in landen over de hele wereld samengevat, en richtlijnen voor rapportage- en leersystemen zijn opgesteld door de World Alliance for Patient Safety (2005). Deze systemen zijn niet bedoeld als bestraffend (wat waarschijnlijk rapportage zou belemmeren), maar zijn bedoeld om de patiëntveiligheid te verbeteren door het leren van storingen in het gezondheidszorgsysteem te vergemakkelijken en door actie te ondernemen om corrigerende veranderingen aan te brengen.
Dit hoofdstuk concentreert zich op iatrogenese gerelateerd op bijwerkingen en immobiliteit, en biedt suggesties om deze aandoeningen proactief te voorkomen.